İltizam sistemi, Osmanlı İmparatorluğu'nda özellikle 15. yüzyıldan itibaren uygulanan, devletin vergi toplama yetkisini belirli kişiler ya da gruplara ihale yoluyla devrettiği bir mali-idari sistemdir. Bu uygulama, hem merkezi otoritenin mali gelirlerini artırmak hem de vergi toplama sürecini kolaylaştırmak amacıyla geliştirilmiştir. İltizam sistemi, bir bakıma devletin vergi toplama işini özelleştirmesidir. Bu sistemle vergi toplama hakkını alan kişiye mültezim, vergi toplanacak bölgeye ise iltizam adı verilmiştir.
İltizam Sisteminin Temel Özellikleri
-
Vergi Toplama İhalesi:
Devlet, belirli bir bölgenin (kaza, nahiye, köy) yıllık vergi gelirini açık artırma yoluyla müzayedeye çıkarır. En yüksek teklifi veren kişi ya da grup, o bölgenin vergilerini toplama hakkını belli bir süreliğine satın alır. Bu kişi mültezim olarak adlandırılır. -
Belirli Süreli Uygulama:
İltizam sistemi genellikle 1 ila 3 yıllık sürelerle uygulanırdı. Bu nedenle sistem “kısa vadeli” gelir kaynakları içinde yer alır. -
Devletle Mültezim Arasındaki İlişki:
Mültezim, devlet hazinesine önceden belirlenen miktarda bir bedel öder (bu bedel "muaccele" ya da "peşinat" olarak da adlandırılır). Sonrasında bölgedeki halktan bu miktarın üzerinde vergi toplayarak kâr elde etmeye çalışır. Devlet, kendi adına vergi toplama işini devrettiği için bu süreçte doğrudan müdahalede bulunmaz. -
Uygulama Alanları:
İltizam sistemi, tımar sisteminin uygulanmadığı veya terk edildiği bölgelerde, özellikle de 17. yüzyıldan sonra Balkanlar, Arap Yarımadası, Mısır ve Anadolu’nun birçok yerinde yaygınlık kazanmıştır.
İltizam Sisteminin Gelişimi ve Tarihsel Arka Planı
Osmanlı’nın klasik döneminde (yaklaşık 15. – 17. yüzyıllar arasında), toprak yönetimi ve vergi toplama genellikle tımar sistemi üzerinden yürütülüyordu. Ancak zamanla, özellikle savaşların artması, merkezi otoritenin gelir ihtiyacının yükselmesi ve tımar sisteminin bozulması gibi nedenlerle iltizam sistemi daha yaygın bir yöntem haline geldi.
17. yüzyıldan sonra, iltizam sisteminin süresi uzatılmış ve “malikâne sistemi” adı verilen yeni bir biçimi ortaya çıkmıştır. Malikâne, bir bölgenin vergi gelirinin ömür boyu bir kişiye verilmesi anlamına gelir. Bu durumda mültezim artık sadece geçici bir tahsildar değil, bölgenin yarı kalıcı yöneticisi haline gelmiştir.
İltizam Sisteminin Avantajları
-
Devlete Hızlı ve Garantili Gelir: Mültezim, vergileri önceden ödediği için devlet hazinesi kısa sürede nakit para elde eder.
-
Vergi Toplamada Pratiklik: Devlet, karmaşık vergi toplama işini yerel düzeydeki kişilere devrederek bürokratik yükten kurtulmuş olur.
-
Mültezim İçin Kazanç Kapısı: Mültezim, bölgedeki üretim artışını teşvik ederse daha fazla vergi toplayabilir, bu da ona kâr sağlar.
İltizam Sisteminin Dezavantajları ve Eleştirileri
-
Aşırı Vergilendirme: Mültezimler, daha fazla kâr elde etmek için halktan gereğinden fazla vergi toplayabilir, bu da köylünün ekonomik durumunu kötüleştirirdi.
-
Halkın Tepkisi ve Sosyal Adaletsizlik: Sistemin keyfi uygulanması, zaman zaman köylü isyanlarına ve toplumsal huzursuzluklara neden olmuştur.
-
Devletin Kontrolü Kaybetmesi: Vergi toplama işinin mültezimlere devredilmesi, devletin taşradaki kontrolünü zayıflatmış; merkeziyetçilik zarar görmüştür.
-
Rüşvet ve Yolsuzluk: İhale sürecinde yolsuzluklar yaşanmış, bazı mültezimler devlet memurlarıyla çıkar ilişkilerine girmiştir.
İltizam Sisteminin Sonu ve Yerine Gelen Sistemler
Tanzimat Dönemi (1839-1876) ile birlikte Osmanlı maliyesinde reformlar yapılmaya başlanmış, iltizam sistemi ağır eleştiriler nedeniyle aşamalı olarak kaldırılmıştır. Yerine modern vergi daireleri kurularak doğrudan devlet eliyle vergi toplanması sistemine geçilmiştir. Bu süreçte, daha şeffaf, adil ve denetlenebilir bir mali yapı oluşturulmaya çalışılmıştır.
