Alevilik, İslam kültür ve inanç dairesi içinde yer alan, kendine özgü itikadî, ibadetî ve toplumsal yapıları bulunan bir inanç sistemidir. Özellikle Türkiye, İran, Azerbaycan, Irak ve Suriye gibi ülkelerde yaşayan milyonlarca insan tarafından benimsenmiştir. Alevilik, İslam’ın temel esaslarını kabul etmekle birlikte, inanç ve ibadet anlayışında Sünni ve Şii geleneklerden farklı yönlere sahiptir. Genellikle Şiîliğin bir yorumu olarak değerlendirilir. Alevilik inancını benimseyen kişilere “Alevi” denir.
Alevilik en kısa tanımıyla Türkler arasındaki İslamiyet yorumudur. Aleviler, eski Türk geleneklerinden gelen şamanistik ve senkretik inançları İslam dairesinde eritmeleriyle ünlüdür.
Aleviliğin Temel İnançları ve Değerleri
1. Allah, Muhammed, Ali İnancı:
Aleviler Allah’a inanır, Hz. Muhammed’i son peygamber olarak kabul ederler ve Hz. Ali’ye özel bir sevgi ve bağlılık gösterirler. “Allah-Muhammed-Ali” üçlemesi, Alevi inancında merkezi bir yer tutar. Bu üçlü, Tanrı'nın birliği (tevhid), peygamberin rehberliği ve Ali’nin velayetini simgeler. Burada Ali, sadece bir halife değil, aynı zamanda batınî ilmin, adaletin ve irfanın temsilcisidir.
2. On İki İmam İnancı:
Alevilikte Şiîliğin “İmamî” koluyla eşdeğer şekilde On İki İmam inancı vardır. Hz. Ali’den başlayarak, onun soyundan gelen ve İslam’ın hak yolunu temsil ettiğine inanılan On İki İmam’a büyük sevgi ve bağlılık beslenir. Bu imamlar, ilahi hikmeti taşıyan seçkin kişilerdir.
3. Cem İbadeti ve Toplumsal Yaşam:
Aleviler ibadetlerini camilerde değil, “cemevi” denilen toplumsal ibadet mekânlarında yaparlar. En önemli ibadetlerinden biri Cem törenidir. Bu törende dua edilir, deyiş ve nefesler söylenir, semah dönülür ve “ikrar” (bağlılık sözü) verilir. Cem, topluluk içinde barışı, eşitliği ve kardeşliği tesis etmeye yönelik manevi ve sosyal bir buluşmadır.
4. Dört Kapı Kırk Makam Öğretisi:
Alevilikte ahlaki ve manevi olgunlaşma süreci "Dört Kapı Kırk Makam" öğretisiyle açıklanır. Bu kapılar: Şeriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat kapılarıdır. Birey, bu kapılardan geçerek nefsini terbiye eder, olgunlaşır ve Hakk’a ulaşır. Bu anlayışta ahlak, bilgi, sevgi ve adalet temel ilkeler arasındadır.
5. İkrar ve Yol Bağı:
Alevilik bir “yol” anlayışıdır ve bu yola girmek isteyen birey, bir “pir”e bağlanarak “ikrar” verir. Bu bağlılık yolun ahlaki ve manevi gereklerini yerine getirmeyi ifade eder. Alevilikte topluluk içinde bireyin davranışları önemlidir; doğruluk, dürüstlük, eline, beline ve diline sahip olmak temel ahlaki ilkelerdendir.
6. Kadın-Erkek Eşitliği:
Alevilikte kadın ve erkek ibadetlerde ve sosyal yaşamda eşittir. Cem törenlerinde kadınlar ve erkekler birlikte yer alır. Kadının toplumsal ve manevi hayattaki yeri, birçok diğer gelenekten daha özgürlükçüdür.
7. Batınî ve Tasavvufi Yorum:
Alevilikte dini metinler zahiri (görünür) anlamlarının ötesinde batınî (içsel) anlamlarıyla yorumlanır. Bu nedenle Alevilik, mistik ve tasavvufi bir İslam anlayışıdır. Hallac-ı Mansur, Nesimi, Hacı Bektaş Veli, Pir Sultan Abdal gibi sufîler Alevi kültüründe önemli figürlerdir.
